Het nieuwe schilderij, aangekocht in 2021, toont een biddende abt Bernard Campmans, geknield aan een bidbank bij de geopende kist van de zalige Idesbald. Het blazoen en het motto “Deo Duce” [God als gids], onderaan rechts in het schilderij, zijn duidelijke verwijzingen naar deze abt.

Het schilderij is in olieverf op een houten paneel. Een exacte datering is moeilijk te bepalen. De naam van de schilder of het tijdstip waarop het portret tot stand kwam, ontbreekt.

Het werk hing decennialang in een familiekapel in Wallonië en verkeerde bij de verwerving in slechte staat. Wellicht was de toestand een gevolg van de nefaste omgevingsfactoren in de kapel. Bij de restauratie bleek de houten drager alsnog in goede conditie te verkeren. Vooral de verflaag van het schilderij van Campmans was er slecht aan toe. Restauratie was nodig om de verflaag te fixeren en de lacunes aan te vullen. Op de achterkant staat een afbeelding van de H. Catherina, die werd gereinigd en geconsolideerd.

Het paneelschilderij heeft een hoogte 56,8 cm op een breedte van 27,8 cm. Het is een andere voorstelling in vergelijking met de gekende portretten van de uit Douai (F) afkomstige abt Bernard Campmans. Hij is aan het eind van de 16^de eeuw ingetreden als monnik onder abt Laurentius Van den Berghe. De gemeenschap verblijft dan al op Ten Bogaerde. De gebeurtenissen tijdens de godsdiensttroebelen hebben de oorspronkelijke abdijgebouwen herleid tot een onbewoonbare bouwval.

Over de ouderdom kunnen we weinig met zekerheid zeggen. Het lijkt erop dat voor het schilderij van Bernard Campmans een ouder paneel werd hergebruikt. Op de achterzijde van het paneel staat namelijk een afgesneden afbeelding van de H. Catherina. Ook hier ontbreken concrete aanwijzingen over de schilder of de periode waarin die afbeelding tot stand kwam. Stijlkenmerken laten een 17de-of 18de-eeuws werk vermoeden. De afgesneden voorstelling van de heilige, waarbij een deel van het hoofd en de kroon zijn verdwenen, wijst erop dat het oorspronkelijke paneel is bijgesneden. Dit lijkt aan te tonen dat de beeltenis van Campmans iets recenter zou kunnen zijn. Restaurateur Frederik Cnockaert heeft bij de restauratie van het paneel geen sporen teruggevonden van mogelijke onderliggende afbeeldingen. Misschien dat verder onderzoek met RX foto’s en pigmentanalyses uitsluitsel kunnen geven over een meer precieze datering.

Andere portretten van Campmans

Door de liturgische kledij en de uitdrukkelijke verwijzing naar de zalige Idesbald wijkt deze beeltenis van Campmans af van andere abtsportretten. Dat geldt ook voor de gekende portretten van Campmans, bewaard in het Grootseminarie Brugge: een statig abtsportret in de refter, een portret van de overleden abt en zijn voorstelling in de reeks grisailles (grauwschilderingen).

Op het eerste wordt Campmans afgebeeld als besluitvaardige abt, gezeten op een vrij zware stoel. De ruïnes op de achtergrond verwijzen naar de vervallen abdij te Koksijde. De abt is gekleed in het habijt van de cisterciënzers en draagt een bonnet. De ring aan de rechterhand, het borstkruis en het motto zijn typische insignes voor een abt.

De onlangs uit privaat bezit verworven beeltenis daarentegen toont de abt in een liturgische context. Hij is gehuld in een rijk versierde koormantel met daaronder een lang wit kleed, wellicht een albe. Een aantal van de typische abtsinsigna zijn prominent aanwezig waaronder de mijter, de abtsring, zijn abtsstaf met de daaraan vastgemaakte zweetdoek of pannisellus. De voorstelling refereert naar oudere, nog bewaarde afbeeldingen van abten van de Duinenabdij: zoals dat van abt Christiaan de Hondt (1495-1509) op het diptiek van de Brugse Meester van 1499 in het KMSK te Antwerpen, het portret van abt Robrecht De Clercq (1519-1557) dat zich ook in het KMSKA bevindt en de twee portretten van Abt Wydoot (1557-1566) te Brugge. Het portret van een jonge abt Wydoot ca. 1557/1558 op een luik van een altaarstuk, door Pieter Claeissens, toont de abt in een cisterciënzerhabijt. Het tweede portret dat Pieter Pourbus schilderde in 1564 is vandaag te bewonderen in de St Gilliskerk te Brugge.

Het aangekochte en gerestaureerde portret van Campmans doet vooral denken aan het laatste portret van abt Wydoot op Pourbus’ altaarveelluik “Taferelen uit het leven van Christus” (1564 - olieverf op paneel) in de St Gilliskerk te Brugge. Pieter Pourbus beeldde ongeveer zeven jaar na het portret van Pieter Claissens, een sterk verouderde abt Wydoot af in een gelijkaardige liturgische context. De abt zit geknield aan een bidbank, met abtststaf en -mijter, gehuld in een wit kleed bedekt door een versierde koormantel.

Herkenbaarheid van het gezicht

Opvallend bij het in 2021 aangekochte portret zijn de sterke gelijkenissen van het gezicht met de gekende portretten van Bernard Campmans. De figuur lijkt als het ware een jongere versie van de abt - een iets voller gezicht met de typische rechte neus, dezelfde wenkbrauwen, dezelfde blos op de wangen, snor en baard… - biddend bij de geopende kist van de zalige Idesbald. Een kist die door de positionering op de bidbank en het opschrift B. Idesbaldus in gouden letters op de zwarte achtergrond de aandacht opeist.

De geopende kist is ook te zien op het abtsportret in de refter van het Grootseminarie. Door de vervuiling van het werk valt ze niet onmiddellijk op. Je vindt ze bij de linkerhand, leunend op de schrijftafel, geklemd tussen duim en wijsvinger. Allicht was ze destijds duidelijker te zien, onder meer doordat de schilder “Deo Duce”, het motto van Bernard Campmans in gouden letters op de zwarte achtergrond heeft geschilderd.

De liturgische kledij en de kist herinneren aan het beleid van de abt, die middenin de contrareformatie de abdij leidde en naar Brugge overbracht. De kist, toegeschreven aan de zalige Idesbald, is enkele maanden na zijn abtsbenoeming tussen het puin van de kapittelzaal opgegraven en overgebracht naar Ten Bogaerde. Onmiddellijk heeft de abdij, onder het bewind van abt Campmans en ook daarna in de geest van de katholieke reformatie, de devotie rond de figuur van Idesbald gestimuleerd  en aangewakkerd. De verhuis van de gemeenschap en de kist naar de nieuwe abdij te Brugge, komen daarmee dichter bij een breder en groter publiek waarmee de devotie sneller toe nam.    

Het werk zal voor het eerst te zien zijn op de studienamiddag “De grisailles en het kunstpatrimonium van de Duinenabdij” op 18 november 2022 in het cc CasinoKoksijde